ارزیابی نظریه های دولت

                    سخنرانی ام در همایش کنکاشهای مفهومی و نظری در جامعه ایران

 25 اردیبهشت 1392 / دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

پنل نظریه اجتماعی و جامعه ایران / دکتر شیخاوندی ، دکتر موسوی ، دکتر مهرآیین

چکیده

هدف اصلی مقاله حاضر بررسی نظریه های دولت در ایران است. درواقع پرسش اصلی مقاله عبارت است از اینکه نظریه های دولت در ایران به چند دسته تقسیم می شوند و چگونه ماهیت دولت در ایران را تبیین می دهند. بر این اساس چهار گروه نظریه های استبداد شرقی، پاتریمونیالیسم، دولت مطلقه مدرن و دولت رانتیر از هم تمیز داده شده است. آرای محمدعلی خنجی، همایون کاتوزیان، یرواند آبراهامیان و احمد اشرف ذیل نظریه استبداد شرقی ارزیابی شده است. جیمز بیل، هوشنگ شهابی، خوان لینز و ماروین زونیس در زمره نظریه پاتریمونیالیسم بررسی شده اند. نظریات حسین بشیریه در مختصات دولت مطلقه مدرن قرار گرفته است. حسین مهدوی، افسانه نجم آبادی، تدا اسکاچپل و امیرمحمد حاجی یوسفی نیز در قالب نظریه دولت رانتیر به تحلیل ماهیت دولت در ایران پرداخته اند. مقاله حاضر از روش توصیفی با رویکرد تاریخی بهره برده و روش گرداوری داده ها نیز کتابخانه ای است.

کلیدواژه ها: نظریه دولت، استبداد شرقی، مطلقه مدرن، پاتریمونیالیسم، رانتیر

واکاوی تئوری تحول انقلابی چالمرز جانسون

مقاله زیر در ماهنامه پژوهشی رهاورد گیل (شماره فروردین و اردیبهشت 1392) منتشر شده است

***

 چکیده

چالمرز جانسون از جمله نظریه پردازان انقلاب است که از منظر کارکردگرایی ساختاری به بررسی پدیده انقلاب می پردازد. جانسون بر تعادل اجتماعی تأکید دارد، مگر اینکه عامل یا عواملی این تعادل را بر هم زنند و به سمت شرایط انقلابی سوق دهند. این مقاله برای واکاوی تئوری انقلاب چالمرز جانسون بر کتاب تحول انقلابی[*] وی متکی است، کتابی که بیشتر بر الگوی انقلاب و مصالحه ناپذیری نخبگان تمرکز دارد. هدف اصلی در  نگارش این مقاله رجوع به متن اصلی تئوری انقلابی جانسون می باشد. روش تحقیق جانسون در تحلیل پدیده انقلاب  در این کتاب مبتنی بر دواصل می باشد: 1- تدوین چارچوبی نظری برای شناسایی علل لازم و کافی بروز انقلاب؛ 2- تشخیص اینکه چرا انقلابات، زمانی که پدید می آیند گاه با موفقیت و زمانی با ناکامی مواجه می شوند.

جانسون در این کتاب پروسه انقلاب را شرایط قبل از وقوع تا چگونگی آینده آن مورد بررسی قرار می گیرد. وی در تدوین تئوری انقلاب به نظریه پارسنز متکی است. به نظر جانسون، انقلاب تحولى ساختارى و نتیجه ناهماهنگى میان ارزش‏ها و محیط است.از  نظر جانسون، انقلاب را باید در زمینه نظام‏هاى اجتماعى مطالعه کرد و اساسا جامعه‏شناسى ثبات پیش از جامعه‏شناسى انقلاب مى‏آید. در درون یک نظام اجتماعى متعادل ممکن است تغییراتى پدید آید و در نتیجه، تعادل نظام به هم بخورد. تغییر اساسا چهار منبع دارد:

1. منابع خارجى تغییر در ارزش‏ها؛ مانند ورود عقاید و ایدئولوژى‏هاى خارجى به درون جامعه متعادل؛

2. منابع داخلى تغییر در ارزش‏ها؛ مثل پیدایش عقاید و یا مصلحان در درون نظام؛

3. منابع خارجى تغییر در محیط؛ مانند تأثیرى که انقلاب صنعتى بر جوامع گوناگون گذاشت؛

4. منابع داخلى تغییر در محیط؛ مانند رشد جمعیت و یا پیدایش گروه‏هاى جدید.

کلیدواژه ها: انقلاب، تعادل ساختاری، ارزشهای اجتماعی، عوامل شتابزا

بازشناسی مفهوم قدرت در اندیشه میشل فوکو

مقاله زیر در مجله علمی پژوهشی غربشناسی بنیادی (شماره 6 / پاییز و زمستان 1391) منتشر شده است

***

    چکیده:

هدف اصلی مقاله حاضر بازشناسی نوع نگاه میشل فوکو به مقوله قدرت و ماهیت آن می باشد. او از آبشخورهای فکری اندیشمندانی چون، هایدگر، فروید، مارکس و بخصوص نیچه، بیشترین تاثیر را پذیرفته است. فوکو با بدیل روش شناختی خود در قالب روش های دیرینه شناسی و تبارشناسی و با مفاهیمی مانند گفتمان و اپیستمه که بیش از همه محصول فکری خود اوست، تاثیری پردامنه بر اغلب قلمروهای اندیشه و اندیشمندان هم دوره و پس از خود بر جای گذاشت. مسأله اصلی در تبارشناسی این است که چگونه انسانها بواسطه قرار گرفتن در درون شبکه ای از روابط قدرت و دانش، به سوژه و اب‍ژه تبدیل می شوند و روش دیرینه شناسی شیوه تحلیل تاریخی نظام های فکری یا گفتار است. وی قدرت را منحصرا در اختیار یک شخص، گروه و یا طبقه نمی داند که آن را به صورت یک طرفه اعمال نمایند. از نظر فوکو، قدرت چنین نیست که در دست حاکمان و در تملک شخصی آنان باشد، بلکه حالت رابطه ای و شبکه ای دارد که مانند سلسله اعصاب در جامعه پخش می شود. قدرت از نظر وی ماهیت نرم افزاری دارد و قابل مشاهده نیست. به باور فوکو، قدرت لزوماً با ابزارهای خشونت آمیز اعمال نمی شود بلکه یک سخنرانی، نوار کاست، کتاب، اندیشه و نظایر آن می توانند منابع قدرت باشند. این چهره از مظاهر قدرت که در تمام سطوح جامعه پخش شده است اگر به وحدت برسد، چنان نیرویی بوجود می آورد که هیچ ارتشی را یارای مقابله با آن نیست.

  واژگان کلیدی: فوکو، قدرت، گفتمان، تبارشناسی، دیرینه شناسی

مطالعه تئوریک جریان راست سازشکار در جنبش جنگل

مقاله زیر در مجله علمی - پژوهشی جستارهای تاریخی (شماره 6/ پاییز و زمستان1391) منتشر شده است

*** 

چکیده

هدف اصلی این مقاله توضیح مستند ماهیت جریان سیاسی راست سازشکار در جنبش جنگل مبتنی بر نظریه نخبگان ویلفردو پارتو است. در واقع پرسش اصلی مکتوب حاضر این است که جریان سیاسی راست سازشکار در جنبش جنگل از چه مولفه ها و مختصاتی برخوردار بوده است. روش تحقیق مقاله، تحلیل اسنادی و روش گرداوری داده ها نیز کتابخانه ای است. در این راستا کوشش شده تا ضمن شرح خاستگاه فکری جریان راست سازشکار، شاخصهای بینش سیاسی اش را در قالب سه مولفه استقلال و تمامیت ارضی، عدالت اجتماعی و استبداد سیاسی کندوکاو نموده همچنین ضمن توضیح مناسبات آن با مذهب، نقش آن در فرایند جنبش تعیین شود. پایگاه مردمی آن را ذیل دو مولفه طبقه و جغرافیای نفوذ شرح داده و در پایان هم به تعیین موافقان و مخالفان داخلی و بین المللی جریان راست سازشکار اشاره گردیده است. ضرورت نگارش چنین مقاله ای از آن وجه بوده که تاکنون در آثار علمی و پژوهشی مرتبط با جنبش جنگل به جریان سیاسی راست سازشکار در نوشتاری مستقل و مستند پرداخته نگردیده است.

واژگان کلیدی: جنبش جنگل، راست سازشکار، اپورتونیسم، نخبگان، ویلفردو پارتو

تحلیلی جامعه شناسانه بر زوال اخلاق در ورزش مدرن

مقاله زیر در شماره 21 مجله متن منتشر شده است...

گزین تاملاتی در نقد اندیشه دینی

مقاله زیر در شماره 18 مجله متن منتشر شده است
***
سخن گفتن در باب «نقد اندیشه دینی» سخن گفتن درباره مقوله ای چند وجهی و بُرداری است که در یک سر آن «نقد» با ابعاد چندگانه قرار دارد و در سر دیگرش «اندیشه دینی» با چشم اندازهای گوناگون. بنابراین برای داشتن سخنی موزون و مفهومی گشوده، لازم است به طور مرتب و جداگانه هر کدام از دو سر طیف بررسی شود آنگاه قلم راندن درباره مجموع عبارت آسانتر خواهد بود.

عاشقانه های یک جامعه شناس

"عاشقانه های یک جامعه شناس"

دفتر شعر: 1381 تا 1388 خورشیدی

عباس نعیمی

رشت: گیل و دیلم . زمستان 1391. 68صفحه

فصل اول: غزل ها

فصل دوم: ترانه ، مثنوی ، رباعی ، دوبیتی ، نو

از جامعه­شناس غزل تا شِمای تو

مردی است توی خاطره­اش گیس­های تو

در دقت مطالعه و شرح واقعه

گیر است روی پرسش و حلّ چرای تو

تصویر می­کشد همه­ات را که خط خطی ...

یک در میان، سفید و سیا، لا به لای تو ...

بد­بین شده به کلّیت ساختار شعر

خوش­بین به آفرین و کف و مرحبای تو

این هم سیاسی است خطرناک مثل عشق

می خواهد اینکه او برود انتهای تو

کارش از این گمانه­زنی­ها گذشته او

تفریق کرده فاصله­ها را به پای تو

***

یک مرد توی کالبدم جان گرفته است

یک جامعه­شناس خصوصی برای تو!

بازخوانی اندیشه های ساموئل هانتینگتون

مقاله زیر در مجله پژوهشی علوم انسانی رهاورد گیل (شماره بهمن و اسفند1391) منتشر شده است

کتاب "جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل"

معرفی کتاب "جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل" در روزنامه اعتماد 5/11/1391  

(علیرضا کنعان رو فومنی)

جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل

نویسنده: عباس نعیمی

تهران، انتشارات چاپخش، پاییز1391

قیمت 12000 تومان

408 صفحه

    

    «جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل» عنوان کتابی است که برخلاف بسیاری از تالیفات تاریخی از طولانی ترین جنبش معاصر ایرانیان، موضع جامعه شناسی سیاسی را جهت بررسی و تحلیل این حرکت تاثیرگذار در شمال کشور برگزیده است. عباس نعیمی مولف کتاب مورد اشاره به عنوان مدرس دانشگاه و پژوهشگر جامعه شناسی سیاسی تاریخ معاصر ایران، خاصه جنبش جنگل است. بر همین اساس از وی مقالاتی چند با عناوینی چون «بازشناسی سه جریان سیاسی جنبش جنگل و موضع ها و دیدگاه های آنها»، «مطالعه تطبیقی پایگاه مردمی در سه جریان سیاسی جنبش جنگل»، تحلیل جریان راست سازشکار در جنبش جنگل مبتنی بر نظریه نخبگان ویلفردو پارتو و... منتشر شده است. مولف کتاب «جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل» از چهار فصل به همراه نتیجه گیری در پایان کتاب، برای ارائه مطالب استفاده کرده است. در فصل اول کتاب، بسترهای سیاسی، فکری، اجتماعی و اقتصادی پیدایش جنبش جنگل مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل با استفاده از مستندات تاریخی و اراده آمارهای مورد نظر تلاش شده تا فضای کلی آن سال های ایران به خوبی و شفافی برای مخاطبان ترسیم شود. نعیمی در فصول دوم، سوم و چهارم کتابش به تحلیل نقش جریان های سیاسی فعال در جنبش جنگل به ترتیب: جریان ملی مذهبی، جریان راست محافظه کار و در نهایت جریان سیاسی چپ می پردازد. در این سه فصل، جریانات سیاسی مورد اشاره از منظر ایدئولوژی، چهره شاخص، پایگاه مردمی و موافقان و مخالفان سیاسی در داخل و خارج از کشور مورد بررسی واقع شده است. خاستگاه فکری، نگرش و مواضع، استقلال و تمامیت ارضی، عدالت اجتماعی، استبداد سیاسی و رابطه با مذهب، موارد تحلیل شده ذیل عنوان ایدئولوژی جریانات سیاسی را تشکیل می دهد. در بررسی چهره های شاخص هر یک از سه جریان سیاسی فعال در جنبش جنگل، به پیشینه، خاستگاه طبقاتی و میزان تاثیرگذاری فرد مورد بررسی پرداخته می شود. در بخش سوم فصول مورد اشاره، خاستگاه طبقاتی و قلمرو نفوذ جغرافیایی هر یک از جریانات سیاسی با عنوان پایگاه مردمی هر جریان آورده شده است. در پایان نیز بنا به عنوان بخش پایانی فصول دوم، سوم و چهارم، موافقان و مخالفان سیاسی هر یک از سه جریان سیاسی بررسی شده در داخل و خارج از کشور مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد. در انتها، مولف در قسمتی مجزا به نتیجه گیری مطالب مطروحه در کتاب می پردازد. همچنین کتاب «جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل» به پیوست مرامنامه جنبش جنگل، قانون اساسی مشروطیت، متمم قانون اساسی مشروطیت و تصاویر سران و فعالان جنبش جنگل به مخاطبان عرضه شده است. در مجموع به نظر می رسد، کتاب «جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل» به تالیف عباس نعیمی، به دلیل زاویه تحلیلی جدیدی که نسبت به جنبش جنگل و وقایع مختلف آن داشته مورد استقبال علاقه مندان به حوزه تاریخ سیاسی و همین طور پژوهشگران و فعالان این عرصه قرار گیرد. 

    
    

جنبش جنگل و بازشناسی جبهه بندی های اجتماعی- سیاسی در نسبت جریان ملی- مذهبی

مقاله زیر در شماره 71 دوماهنامه چشم انداز ایران منتشر شده است
چکیده

طولانی ترین جنبش تاریخ معاصر ایران که هفت سال به طول انجامید با حضور مداوم جریان سیاسی ملی- مذهبی در آن قابل شناسایی است. هدف این نوشتار بازشناسی جبهه بندیهای اجتماعی-سیاسی نسبت به جریان نامبرده است تا بر روشن شدن هرچه بهتر ماهیت جریان ملی- مذهبی جنبش که «جنگلی» خوانده می شد، یاری رساند. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که چه گروههایی در زمره دوستان و چه طیفهایی در جبهه دشمنان جنگلیها قرار می گیرند. در این راستا ابتدا به بررسی حامیان مردمی جریان ملی- مذهبی ذیل دو شاخصه خاستگاه طبقاتی و منطقه نفوذ جغرافیایی پرداخته خواهد شد. سپس به تفکیک و تمیز موافقان و مخالفان داخلی و نیز موافقان و مخالفان بین المللی اقدام می گردد. روش پژوهش تحلیل اسنادی و روش گرداوری داده ها کتابخانه ای است.

واژگان کلیدی

جنبش جنگل، جریان ملی- مذهبی، حمایت مردمی، موافقان و مخالفان